بهترین راه برون‌رفت از بن‌بست‌های اجتماعی، بررسی وقایع تاریخی است؛ زیرا سنت‌های الهی در طول تاریخ یکسان هستند. در این بین، بررسی صفحات تاریخ که به‌دستِ ابرمردان تحول‌آفرین رقم خورده باشد، اهمیت بسزایی برای کنکاش بیشتر پیدا می‌کند. آخرین سال حیات امام خمینی رحمه‌الله‌علیه، به قطع یکی از اساسی‌ترین مقاطع تاریخ پرفرازونشیب جمهوری اسلامی است که در جلد 21 صحیفه منعکس شده است. در این جلد، امام تقریباً همه سرفصل‌ها و اصول لازم برای حیات انقلاب و انقلابی‌گری در عرصه‌های فردی و اجتماعی را بیان کرده‌اند که از ره‌آورد آن بیانات، آسیب‌شناسی جمهوری اسلامی و راهکارهای استمرار حیات آن نیز استخراج می‌شود.
روحانیت که از پیشتازان انقلاب اسلامی است و همواره نیازها و مشکلات جمهوری اسلامی را پشتیبانی‌کرده، از کانون توجه امام بی‌بهره نمانده است. امام در آخرین متن مکتوب خود در سوم اسفند 1367 با عنوان منشور روحانیت به آسیب‌شناسی مفصلی می‌پردازند که در سایه آن به تبیین جایگاه کلیدی روحانیت پرداخته‌اند. امام در ابتدای این نوشته به تبیین جایگاه فقه و فقیه مدنظر اسلام ناب محمدی و تجلیل از ایثارگری و خدمات روحانیت می‌پردازند؛ همچنین نهاد حوزه و روحانیت را محکم‌ترین پایگاه در برابر حملات و کج‌روی‌ها معرفی می‌کنند. امام این مسئله را یادآور می‌شوند که فقهاء طی قرون متمادی دین مبین اسلام را بدون دخل‌و‌تصرف استخراج و به مردم عرضه کرده‌اند.
ایشان، عنصر روحانیت را مهم‌ترین ملجا و پناهگاه محرومان و مستضعفان معرفی می‌کنند؛ روحانیتی که هرگز زیر بار سرمایه‌داران و خوانین نرفته و پشتیبان توده مردم بوده است. همین، رمز محبوبیت، حیات و پایداری عنصر حوزه شده است. امام در ناب‌ترین بیان درباره شان روحانیت اصیل می‌فرمایند: «روحانیت متعهد به خون سرمایه‌داران زالو صفت تشنه است و هرگز با آنان سر آشتی نداشته و نخواهد داشت.» «1» استکبار و استعمار که در پی محو هویت‌های ملی و مذهبی هستند، وقتی از اعمال زور و ارعاب برای تصرف این جریان ناامید شدند، به خدعه و نفوذ روی آوردند و شعار جدایی دین از سیاست را ترویج کردند و به تقلیل دین همه‌جانبه اسلام به مناسک صرفاً عبادی پرداختند. در این منطق، روحانیت نیز شانی به‌جز مناسک‌زدگی نداشت و سیاست و اجتماعیات دون شان عالم دین به حساب می‌آمد و کار به‌جایی رسید که ناآگاهی و بی‌اطلاعی فقیه درباره اجتماعیات به‌نحوی ارزش عالم محسوب می‌شد.
امام، به دوگانه اسلام ناب محمدی و اسلام آمریکایی توجه دارند و تمام مبارزه اسلام حقیقی و اسلام‌های تقلبی را در این دوگانه تبیین می‌کنند. از نظر امام، شان و منزلت روحانیت اصیل در پرتو اسلام ناب محمدی است و نباید شان اصیل سیاسی و اجتماعی را صرفاً به جلوداری در امور مناسکی و ظاهری تقلیل داد. امام در بخش دوم کلام خویش به ارائه راهکارهایی برای جلوگیری از آسیب‌ها و کم‌رنگ‌شدن نهاد روحانیت می‌پردازند. وحدت کلمه بین طلاب و جامعه مدرسین در سردادن نوای اسلام ناب، اولین راهکار امام برای رسیدن حوزه به جایگاه واقعی خود است. سپس، به کارآمدی فقه سنتی و پویای شیعه با توجه دقیق به عنصر زمان و مکان می‌پردازند. در نگاه امام، فقه شیعه پویاست و در عرصه عمل می‌تواند پاسخ‌گوی همه نیازهای حیات عینی و عملی جوامع باشد. مخالفت نفوذی‌ها و بیگانگان با صحنه‌گردانی فقه از این باب است که ملت متدین ما نتواند تمام رگههای وابستگی خویش به بیگانگان را قطع کند.
در آخر، امام هشدار می‌دهند که اکنون بهترین فرصت برای حوزه‌ها و روحانیت این است که اسلام ناب قرآنی و محمدی را پیاده کنند؛ چراکه اگر خدای‌نکرده دیر شود، متحجرین و کسانی که در دوران مبارزات دغدغه اصیل شرعی و دینی نداشتند و به فعالیت‌های فردی می‌پرداختند مجدداً مسلط‌شده و تربیت طلاب جوان را به‌دست می‌گیرند. در این‌صورت، دیگر عذر و بهانه‌ای برای وجدان‌های بیدار باقی نمی‌ماند و باید پاسخ‌گو باشند.
امام، «خلوص و صفای روحانیت» را در ترویج و عمل به همه شئون دین خصوصاً اجتماعیات آن می‌دانند و آنان را از ترویج تفکر مقدس‌نمایان برحذر می‌دارند؛ چراکه ممکن است عده‌ای با تقدس‌مآبی و مناسک‌زدگی راه‌حل مسائل و مشکلات جامعه دینی را به‌غیر از رجوع به اسلام ناب محمدی از مسیر شرق و غرب نسخه‌پیچی کنند.
امروز پس از گذشت سه دهه از صدور این پیام، هم جامعه و هم نهاد روحانیت ما نیاز مبرمی به بازخوانی و عمل به این توصیه‌ها دارند. مرور منشور روحانیت به ما کمک می‌کند تا در دام اسلام آمریکایی با مشخصه‌های «اسلام سرمایه‌داری»، «اسلام مرفهین بی‌درد» و «اسلام راحت‌طلبان و فرصت‌طلبان» گرفتار نشویم و از ارزش‌های اصیل اسلامی همچون عدالت اجتماعی غفلت نکنیم.
پیام به روحانیون، مراجع، مدرسین، طلاب و ائمه جمعه و جماعات (منشور روحانیت)، امام خمینی (ره)، ۰۳ اسفند ۱۳۶۷
